Аңдатпа
Мақаланың мақсаты — бір қызығы, тұрмыстық зорлық-зомбылық Қазақстанда құқық бұзушылықтың кең таралған түрі болып табылады, алайда осы тақырып бойынша қандай да бір мәліметтерді табу қиын болып көрінеді. Құқық бұзушылықтың осы түрі бойынша нақты статистика жоқ, Қазақстан Республикасында тұрмыстық зорлық-зомбылық тақырыбында болып жатқан құқық бұзушылықтардың түсінігіне тоқталып, тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қатысты мәліметтерді зерттеу.
Түйін сөздер: тұрмыс, зорлық-зомбылық, құқық бұзушылық, отбасы,
Аннотация
Цель статьи — как это ни странно, бытовое насилие является в Казахстане распространенным видом правонарушений, однако сложным представляется найти по данной тематике какие — либо сведения. Отсутствует конкретная статистика по данному виду правонарушений, нет конкретных научных трудов, в которых бы были отражены хотя бы приблизительные цифры о количестве происходящих правонарушений на тему бытового насилия в Республике Казахстан.
Ключевые слова:
Annotation
The purpose of the article it is noteworthy that domestic violence is the most common type of offense in Kazakhstan, but it seems difficult to find any information on this topic. There are no accurate statistics on this type of offense, focusing on the concept of offenses taking place in the Republic of Kazakhstan on the topic of domestic violence and studying data on domestic violence.
Keywords:
Қазақстан Республикасы Конституциясының 17-бабына сай, «адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмайды, ешкімді азаптауға, зорлық-зомбылыққа, қатыгездікке немесе жазалауға болмайды» деп регламенттелінеді [1].
Зорлық-зомбылық қоғамның ең маңызды мәселелерінің бірі болып табылады, өйткені ол жәбірленушілердің физикалық және психологиялық жағдайына өте қауіпті әсер етеді.
«Тұрмыстық зорлық-зомбылықты алдын алу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 1-бабында тұрмыстық зорлық-зомбылық деп — бір адамның отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласындағы басқа (басқаларға) қатысты қасақана құқыққа қарсы әрекеті (әрекеті немесе әрекетсіздігі), физикалық және (немесе) психикалық азап шегу қаупін тудыратын немесе қамтитын әрекет деп түсініледі [2].
Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбандары — әйелдер, балалар, қарттар мен мүгедектер, яғни азаматтардың ең қорғансыз санаттары.
Отбасылық зорлық-зомбылықтың салдары өлім, мүгедектік, денсаулықтың нашарлауы, бедеулік, суицид, психологиялық жарақат, дамудың бұзылуы және т. б. болуы мүмкін.
Қазақстанда дамыған қоғамда заманауи адамдар тұратынына қарамастан, отбасыларда тұрмыстық зорлық-зомбылық жиі кездеседі. Коронавирустық пандемия кезінде біздің елде зорлық-зомбылық күшейе түсті. «Егер 15 ақпаннан 15 наурызға дейін 10 121 өтініш болса, 15 наурыздан 16 сәуірге дейін – 12 518 өтініш, яғни бір айда 23,6% — ға өсті. Егер бұрын қоңыраулардың 60-70%-ы жыныстық зорлық – зомбылық болса, қазір 80% — ы тұрмыстық зорлық-зомбылық үшін» [3].
Көбінесе мұндай зорлық-зомбылық туралы ашық айтылмайды: зорлық-зомбылықтан аман қалғандар одан ұялады. Бұл проблемамен халықтың көп бөлігі тіпті туыстарынан көмек сұрамайды, тіпті құқық қорғау органдарын айтпағанда. Осыдан отбасындағы зорлық-зомбылық мәселесін уақытылы анықтау және сәтті шешу оның кешігуіне кедергі келтіреді деген қорытынды жасауға болады. Жәбірленушілер өз проблемаларын мойындаудан қорқады, өйткені Қазақстанда қалыптасқан менталитет өзінің мінез-құлық, мораль және адамгершілік ережелерін белгілейді. Біріншіден, тәрбиеге байланысты әйелдерге үйдегі проблемаларды айту бұл дұрыс емес, ал балалар ата-аналарына шағымдана алмайды. Отбасындағы тұрмыстық зорлық-зомбылық — бұл отбасы мен зардап шеккен адамның жеке мәселесі. Екіншіден, біздің елімізде отбасының патриархалдық көзқарастары әлі де сақталуда. Отбасының бұл түрінде ер адам әйелін гендерлік кемсітушілікке, қорлауға және зорлық-зомбылыққа, ал балаларын, қорлау мен түрлі қорқыныштарға ұшыратып, бәрін өз қолында ұстағысы келеді. Үшіншіден, қазақ отбасыларының өмірін «уят» сөзі басқарады, бұл «ұят, ұят»дегенді білдіреді. Ең алдымен, мұның бәрі адамның тәрбиесімен байланысты: туғаннан бастап отбасында олар дәстүрлер мен туыстық қатынастарды құрметтеуге үйретеді. Сондықтан зорлық-зомбылық құрбандары өз проблемаларына төзуге және үндемеуге үйренуі керек [4. 10-б].
Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың негізгі принциптерінің бірі — бұл кездейсоқ немесе тітіркендіргіш эпизод емес, жүйелі сипатқа ие.
Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың жүйелілігі оның жұмыс істеу принциптерінде көрінеді: бұл зорлық-зомбылықтың бірнеше түрлерінің (физикалық, жыныстық, психологиялық және экономикалық) уақыт бойынша қайталанатын оқиғалары (үлгісі). Үлгінің болуы сонымен қатар тұрмыстық зорлық-зомбылық пен жай жанжалды жағдай арасындағы айырмашылықтың маңызды көрсеткіші болып табылады. Егер қақтығыс жергілікті оқшауланған сипатқа ие болса, онда зорлық-зомбылық жүйелік негізге ие және зорлық-зомбылық деп аталатын кезеңдерден тұрады.
2020 жылы ӘҚБтК-дан тұрмыстық құқық бұзушылықтар үшін айыппұлдар алынып тасталды: енді ұрып-соғудың алғашқы оқиғасы үшін жазбаша ескерту немесе он тәулікке дейін әкімшілік қамауға алу қаупі төніп тұр. Егер құқық бұзушы өз әрекеттерін бір жыл ішінде қайталап жасаса, онда ол он бес тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамаққа алынады.
Денсаулыққа қасақана зиян келтіргені үшін: бірінші рет — ескерту немесе он бес тәулікке дейін әкімшілік қамауға алу, екінші рет — жиырма тәулікке дейін әкімшілік қамауға алу. Яғни, нақтылау қосылды: егер жәбірленуші құқық бұзушымен «отбасылық-тұрмыстық қатынастарда» тұрса, онда жаза басқаша болады — жұмсақ.
Мамандандырылған дағдарыс орталықтары тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккен адамдарға көмек көрсетеді, өтеусіз консультациялық-психологиялық және заң көмегін көрсетеді, қажет болған жағдайда зардап шеккендерді медициналық көмек көрсету үшін медициналық мекемелерге жібереді, уақытша тұруды қамтамасыз етеді, бұл ретте тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандары үшін толық қауіпсіздік пен анонимділікті қамтамасыз етеді. Балалары бар әйелдер мамандандырылған дағдарыс орталығында бір айдан алты айға дейін бола алады [5].
2024 жылы мынадай өзгертулер заңда көзделген: Заң жобасы әйелдер мен балаларды зорлық-зомбылықтан қорғауға байланысты әкімшілік (ҚР ӘҚБтК) және қылмыстық (ҚР ҚК) кодекстердің баптарына бірқатар өзгерістер енгізеді. Негізгі инновациялардың арасында:
— ҚК-нің 106, 107 және 110-баптарында денсаулыққа қасақана ауыр және орташа зиян келтіргені үшін «бас бостандығын шектеу»жазасы алынып тасталды. Оның орнына кінәлілер әрекеттің ауырлығына байланысты 3 жылдан 15 жылға дейін бас бостандығынан айырылады;
— азаптаудың 110-бабы «жүйелілік»туралы ескертпемен толықтырылады. Егер құқық бұзушылық бір жыл ішінде кемінде екі рет немесе үш жыл ішінде кемінде үш рет жасалса, ол жүйелі деп есептеледі;
— ӘҚБтК-нің 54-бабында отбасындағы зорлық-зомбылық үшін агрессорды соттан шығару туралы норма енгізіледі. Бұрын бұл агрессорда балама тұрғын үй болған жағдайда ғана мүмкін болатын;
— сот құқық бұзушының агрессивті мінез-құлқын өзгертуге бағытталған міндетті психологиялық көмекті қолдануды көздейді.
Тұрмыстық зорлық-зомбылыққа байланысты келесі қорытындылар жасауға болады:
1) отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық жәбірленушінің денсаулығына теріс әсер етеді және зардап шеккендердің өміріне елеулі қауіп төндіреді;
2) тұрмыстық зорлық-зомбылық- біздің елімізде кең таралған құбылыс;
3) тұрмыстық зорлық-зомбылық — бұл отбасының бір мүшесінің екіншісіне қатысты әртүрлі зорлық-зомбылық түрлерінің (физикалық, психологиялық, жыныстық және экономикалық) қайталанатын әрекеттері;
4) отбасылық-тұрмыстық салада жасалған мұндай құқық бұзушылықтардың негізгі бөлігі статистикаға кірмейді, тұрмыстық зорлық-зомбылық ауқымының нақты деректерін анықтау мүмкін емес, сондықтан тұрмыстық зорлық-зомбылықтың негізгі проблемаларының бірі зорлық-зомбылық болып табылады оның кідірісі.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995ж
- О профилактике бытового насилия : закон Республики Казахстан от 04.12.2009 № 214
- Бытовое насилие в Казахстане: «Все это свалилось на нас буквально за месяц» // Новости ООН. URL: https://news.un.org/ru/interview/2020/05/1377672
- Н.К. Абдраманова, Е.О. Алауханов/ЛАТЕНТНОСТЬ ДОМАШНЕГО НАСИЛИЯ В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ//2020 № 38
- Под общей редакцией заслуженного деятеля Казахстана Сарпекова Р.К.,
д.ю.н., профессора Рахметова С.М./ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВО РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ОБ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЗА ПРИМЕНЕНИЕ НАСИЛИЯ В СЕМЕЙНО-БЫТОВОЙ СФЕРЕ И ПРОБЛЕМЫ ЕГО СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ монография
Орындаған: Карбузова Томирис Сабитовна
бакалавриат, мамандығы:«құқықтану»,
Ғылыми жетекшісі:Тулекова Г.К.,ассоц.профессор.,
Қазақстан Республикасының
Білім және Ғылым министрлігі
«Тұран» университеті,